Kultura

Folklor słowacki

Folklor jest największą dumą Słowacji. Każdy obszar - wieś czy miasto - ma swój własny, niepowtarzalny charakter i folklor: stroje, muzykę, pieśni, architekturę, obyczaje, tradycje, tańce i dialekty. Tradycje ludowe różnych regionów są prezentowane na festiwalach folklorystycznych organizowanych w kilku miastach Słowacji.

Największe festiwale folklorystyczne na Słowacji odbywają się w miejscowościach Východná, Myjava i Detva, a wszystkie organizowane są pod patronatem C.I.O.F.F. (Międzynarodowa Rada Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej). Inne festiwale mają tylko regionalny charakter, ale często nie ustępują poziomem festiwalom organizowanym przez C.I.O.F.F. Ogólnie można stwierdzić, że między poszczególnymi festiwalami istnieją spore różnice - każdy ma własną, typową atmosferę i urok. Najlepsze festiwale sprawiają, że ożywa całe miasto – folklor odczuwa się na każdym kroku.

Poczytaj więcej o największym festiwalu folklorystycznym w Východnej.

Obyczaje i tradycje

Ludowe obyczaje i tradycje od zawsze wpływały na życie naszych przodków. Mają one najczęściej swoje źródło w lęku przed nieznanym, niemożnością wyjaśnienia zjawisk przyrodniczych, chęci zapewnienia sobie pomyślności, zdrowia, urody. W następstwie pojawiło się wiele przesądów, mitów i legend. Najwięcej obyczajów było związanych z narodzinami i śmiercią człowieka.

Niegdyś naszych przodków łączyła silna więź z naturą, więc obyczaje i tradycje związane są cyklami przyrodniczymi (przede wszytskim te pochodzące z czasów przedchrześcijańskich). Wraz z nadejściem chrześcijaństwa pojawiły się święta i zwyczaje chrześcijańskie. Obyczaje i tradycje miały zawsze regionalny charakter i wiązały się z określonym regionem Słowacji. W końcu mówi się, że „co region – to inne zwyczaje”.

Wiele obyczajów zachowało się do dzisiaj, na przykład wynoszenie Moreny (topienie Marzanny), tj, słomianej kukły ubranej w kobiece ubrania, która ma symbolizować koniec zimy i początek wiosny. Młode dziewczęta zanosiły Morenę nad potok, podpalały i wrzucały do wody.

6 stycznia chłopcy przebrani za trzech króli odwiedzali domostwa, śpiewali kolędy i odgrywali scenkę przedstawiającą pokłon trzech króli po narodzeniu Jezusa w Betlejem. (tzw, chodzenie z gwiazdą = kolędowanie). Święto Trzech Króli kończy okres Bożego Narodzenia (dla uczniów przerwę świąteczną) i otwiera karnawał.

Karnawał zawsze był okresem zabaw i radości, których zwieńczeniem były maskarady z maskami przedstawiającymi różne zwierzęta. Karnawał kończyło tzw. „grzebanie basa“, które imituje prawdziwy pogrzeb. Po karnawale chrześcijan obowiązuje czterdziestodniowy post wielkanocny (ograniczane jedzenia, zabaw itd.)

Najważniejszym chrześcijańskim świętem jest Wielkanoc. Obyczaje wielkanocne są rożne w różnych regionach Słowacji. Jednakże w przeszłości obchody Wielkiej Nocy pokrywały się z pogańskimi obrzędami związanymi z przesileniem wiosennym. Potem obyczaje pogańskie pomieszały się z chrześcijańskimi. Termin świąt jest ruchomy – przypada na pierwszą niedzielę po pierwszej pełni księżyca po równonocy wiosennej.

Każdy dzień Wielkiego Tygodnia związany jest z określonymi obrzędami. Na przykład w Zielony Czwartek (Wielki Czwartek) zalecano poranne mycie się w rosie. Dzięki temu zdrowie miało sprzyjać przez cały rok. W Wielki Piątek ludzie nie pracowali w ziemi i glinie oraz w ramach postu powstrzymywali się od jedzenia mięsa i przetworów mięsnych. W Białą Sobotę (Wielką) aż do północy nie szło się na mszę, zaś w Niedzielę Wielkanocną w kościołach święci się potrawy, można także jeść mięso. Dziewczęta malują jaja wielkanocne (kraszanki), żeby mogły je w poniedziałek podarować chłopcom. Z poniedziałkiem wiąże się obyczaj bicia rózgami i polewania wodą (= śmigus- dyngus) – chłopcy odwiedzają domostwa, polewają wodą i obijają witkami wikliny. Od dziewcząt dostają malowane kraszanki i kolorową wstążkę na witki. Zwykle okłada się witkami także małe dzieci, które dostają za to słodkości, najczęściej czekoladowe jajka i zajączki. Muszą jednak zarecytować wielkanocne rymowanki, np.

Stawianie maików

Šibi, ryby, mastné ryby,
kus koláča od korbáča.

Ak mi nedáš dve vajíčka,
daj mi aspoň makovníčka.
Ešte k tomu groš,
aby bolo dosť.

Šibi, ryby, mastné ryby,
kus koláča od korbáča
a vajíčka do košíčka.
Šibi, ryby, mastné ryby,
kus koláča, od korbáča,
ja chcem iba máličko,
maľované vajíčko.

Miesiąc maj zwyczajowo określa się jako miesiąc miłości. W tym okresie największe znaczenie miało drzewko określane jako „maj” (maik). Był to zazwyczaj świerk odarty z kory, na którym młodzieńcy wiązali kolorowe wstążki. Na pierwszego maja do dziś stawia się maiki -zazwyczaj pośrodku wsi lub miasta. W przeszłości stawiali je młodzieńcy tej dziewczynie, która im się podobała, bywało jednak, że chłopcy razem stawiali honorowo maik u każdej dziewczyny we wsi.

Lato obfituje w obrzędy mające chronić przed złymi siłami. Podczas Nocy Świętojańskiej (z 23 na 24 czerwca) do dziś dnia pali się wielkie ogniska i przeskakuje przez w trakcie tańców i śpiewów.

2 listopada ludzie odwiedzają cmentarze, aby wspomnieć swoich bliskich zmarłych. Na groby kładzie się wieńce i zapala się na nich świece za dusze zmarłych. Ten dzień nazywa się "Pamiatka zosnulých" (Dniem pamięci o tych, którzy zasnęli) lub "Dušičky" (Zaduszki, Dzień Zaduszny).

6 grudnia (świętego Mikołaja) najbardziej nie mogą się doczekać dzieci. Tego dnia św. Mikołaj wraz ze swoimi towarzyszami odwiedza domy i rozdaje słodycze tym dzieciom, które były grzeczne. Słodycze wkładane są do butów, które dzieci przygotowują przed snem. Niegrzecznym dzieciom Mikołaj przynosi cebulę lub węgiel.

13 grudnia przypada dzień św. Łucji, która według wierzeń ludowych była czarownicą. Ludzie wierzyli, że tego dnia można zobaczyć czarownice. Podobno w dzień św. Łucji spełniają się miłosne wróżby. Dziewczęta na 12 karteczkach zapisywały różne imiona męskie, 13 zostawiały pustą i mieszały. Każdego następnego dnia jeden papierek paliły. W wigilię paliły ostatni, a wieczorem otwierały ten, który pozostał. Imię na nim miało być imieniem przyszłego męża. Jeżeli karteczka była pusta, dziewczyna jeszcze rok nie miała wyjść za mąż.

Wiele obyczajów wiąże się ze świętami Bożego Narodzenia. Chociaż chrześcijańskie Boże Narodzenie obchodzą nie tylko chrześcijanie, ale praktycznie każda rodzina. Najwięcej radości z Bożego Narodzenia mają dzieci, które cieszą się na nie przez cały rok. Ludzie już na długo przed świętami sprzątają, pieką pierniki, ozdabiają swoje domy. Nie wolno pominąć choinki ozdobionej słodyczami. Na wieczerzę wigilijną podaje się bożonarodzeniowy opłatek – opłatek z miodem, orzechami, a bywa, że również z czosnkiem, żeby wszyscy cały rok byli zdrowi. Obiera się jabłko i kroi w poprzek- jeśli nasiona ułożą się w równą pięcioramienną gwiazdę, zwiastuje to zdrowie. Menu jest różne w zależności od regionu, ale często podaje się kapuśniak lub grochówkę oraz rybę z sałatką ziemniaczaną. Po wieczerzy rozdaje się prezenty, śpiewa kolędy lub ogląda w telewizji programy wigilijne.

Na Boże Narodzenie kładzie się pod obrus rybie łuski (na szczęście) i leje gorący ołów na zimną wodę – z powstałych kształtów przepowiada się los. Zachował się też obyczaj puszczania małych świeczek w łódeczkach zrobionych z łupiny orzecha. Każdy przygotowuje swoją łódeczkę sam, potem zadaje pytanie (może dotyczyć zdrowia, pracy, relacji z ludźmi) i puszcza łódkę na wodę. Z tego jak łódeczka płynie, uzyskuje odpowiedź na swoje pytanie.

Na Boże Narodzenie i okresie noworocznym śpiewa się wiele kolęd, np.

Ja som chlapec veľmi malý,
mňa môj otec k vám poslali,
žeby ste mi dačo dali,
ale chytro, lebo mi už v bruchu svitlo.

Vinšujeme nový rôčok aj Aničky,
žeby sa vydala pomaličky,
žeby sa vydala do Michala
a nás všetkých na svadbu povolala.

Dneská je prvý deň v roku
prišiel som vám zavinšovať trochu,
aby ste mali šťastia, zdravia stáleho
a mešteka nikdy prázdneho.

Pri Lupčianskej škole,
hneď tam pri kostole,
pod tou veľkou lipou,
ver by som si chlipou,
trocha páleného,
s medom vareného,
ak koláča máte,
ten mi chytro dajte.
Zdraví zostávajte!

Na Vianoce a v roku novom
vinšujem vám nastokrát
teplé slnko nad domovom,
dobré skutky s dobrým slovom,
zdravia, šťastia akurát,
aby vás mal každý rád.

Ostatni dzień w roku, 31 grudnia (Sylwester) jest obchodzony na pamiątkę papieża Sylwestra I, o którym wiemy niewiele. Nocy z 31 grudnia na 1 stycznia przypisywano magiczną moc. Wierzono, że tej nocy mogą uwolnić się złe moce. Ludzie odpędzali je trzaskaniem z bicza, trąbieniem itd. Dziś zamiast tego o północy odpala się fajerwerki i wznosi toasty, aby uczcić przybycie Nowego Roku.

Święta i dni wolne od pracy

Štátne sviatky (sú zároveň dňami pracovného pokoja)

1. január: Deň vzniku Slovenskej republiky
5. júl: Sviatok sv. Cyrila a Metoda
29. august: Výročie SNP
1. september: Deň Ústavy Slovenskej republiky
17. november: Deň boja za slobodu a demokraciu

Dni pracovného pokoja

6. január: Zjavenie Pána (Traja králi)
Veľký piatok
Veľkonočný pondelok
1. máj: Sviatok práce
8. máj: Deň víťazstva nad fašizmom
15. september: Sedembolestná Panna Mária
1. november: Sviatok všetkých svätých
24. december: Štedrý večer
25. december: Prvý sviatok vianočný
26. december: Druhý sviatok vianočný

Chronione w EU znaki geograficzne i specjalności regionalne

Słowacja zarejestrowała w europejskim rejestrze chronionych nazw pochodzenia oraz oznaczeń geograficznych wiele oryginalnych potraw (wiele jeszcze na rejestrację czeka). Chronioną nawę pochodzenia ma Paprika Žitava (2014); chronione oznaczenie geograficzne ma Skalický trdelník (2007, pusty, słodki kołacz), Slovenská bryndza (2008, potrawą regionalną z tego sera owczego są kluski z bryndzą - przepis poniżej), ponadto rodzaje serów: Slovenská parenica i Slovenský oštiepok (2008), Tekovský salámový syr (2011), Zázrivský korbáčik (2011), Oravský korbáčik (2011), Zázrivské vojky (2014) i Klenovecký syrec (2015). Jako gwarantowana tradycyjna potrawa jest zarejestrowany Ovčí salašnícky údený syr (2010, owczy wędzony ser), Ovčí salašnícky hrudkový syr (2010, owczy ser z grudkami), Lovecká saláma (2011, salami łowiecka), Liptovská saláma (2011), Špekačky (2011), Spišské párky (2011, rodzaj kiełbasek) i Bratislavský rožok (2012, rodzaj pieczywa).

Przepis na kluski z bryndzą

800 g ziemniaków
150 g mąki
150 g słoniny
150 grubo mielonej mąki
sól, zmielony czarny pieprz
300 g bryndzy
200 g opieczonej słoniny

Źródło: Wikimedia Commons

Obrane, surowe ziemniaki umyć i utrzeć. Dodac 2 jajka, mąkę, sól, zmielony czarny pieprz i wszystko wymieszać. Ciasto dzielić na małe kawałki łyżeczką lub przecierać przez sitko o dużych otworach. Wrzucać do osolonej, wrzącej wody. Ugotowane kluski, które wypłyną na powierzchnię, zebrać i wymieszać z bryndzą ( w niektórych regionach bryndzę miesza się najpierw z kwaśną śmietaną). Słoninę kroi się na drobne kawałeczki i opieka na skwarki. Podczas podawania kluski obsypać opieczoną słoniną i dodać trochę masła.

Video –instrukcję przyrządzania klusek z bryndzą znajdziesz tu.

Europejska Stolica Kultury

Koszyce, miasto we wschodniej Słowacji, były wraz z francuską Marsylią w roku 2013 Europejską Stolicą Kultury. Tytuł ten jest nadawany każdego roku od 1985 r. różnym miastom, w celu promowania różnorodności kulturalnej regionów i państw Europy. Pierwszą europejska stolicą kultury były Ateny, potem, np. Berlin (1988), Weimar (1999), Kraków (2000), Liverpool (2008), Wilno (2009), Essen (2010).

Więcej informacji na ten temat znajdziesz tu.

Pozostałe Europejskie Stolice Kultury www.euroinfo.gov.sk.